Zasady wymiaru kar i środków karnych

Przepisy części szczególnej kodeksu karnego dotyczące poszczególnych przestępstw nie określają kar w sposób sztywny. Wyznaczają jedynie granice, w jakich sąd powinien karę wymierzyć. Na przykład według art. 173 § 1 k.k. kto zawiera małżeństwo, pomimo że pozostaje w związku małżeńskim, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”. Art. 279 § 1 stanowi, że „kto kradnie z włamaniem, podlega karze pozbawienia wolności od roku do 10 lat”.

Jak widać, sąd dysponuje dużą swobodą przy wymierzaniu kary. W jednym z przytoczonych wyżej przykładów może skazać zarówno na rok pozbawienia wolności, jak i na okres dziesięciokrotnie dłuższy. Prowadzi to do pytania, jakimi względami sąd się kieruje, dokonując wyboru takiej a nie innej wysokości kary.

Sąd wymierza karę według swego uznania (co nie oznacza – dowolnie) w granicach przewidzianych przez ustawę. Bierze pod uwagę stopień winy i społecznej szkodliwości czynu oraz względy prewencyjne i wychowawcze, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa.

W szczególności sąd uwzględnia między innymi takie okoliczności jak motywację i sposób zachowania się sprawcy, ewentualne popełnienie przestępstwa wspólnie z nieletnim, ujemne skutki przestępstwa, sposób życia sprawcy przed popełnieniem przestępstwa i zachowanie się po jego popełnieniu, a także zachowanie się pokrzywdzonego. Sąd bierze również pod uwagę jako okoliczność łagodzącą porozumienie między pokrzywdzonym a sprawcą albo ugodę osiągniętą w postępowaniu przed sądem lub prokuratorem.

Wymierzając karę nieletniemu lub młodocianemu, sąd kieruje się przede wszystkim potrzebą wychowania sprawcy. Wobec sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat, nie orzeka się kary dożywotniego pozbawienia wolności.

Jeżeli przestępstwo jest zagrożone karą pozbawienia wolności nie przekraczającą 5 lat, sąd – uwzględniając okoliczności sprawy – może zamiast tej kary orzec grzywnę lub karę ograniczenia wolności. Gdy przestępstwo jest zagrożone karą pozbawienia wolności nie przekraczającą 3 lat, karą ograniczenia wolności lub grzywną, a społeczna szkodliwość czynu popełnionego przez sprawcę nie jest znaczna, sąd może w ogóle odstąpić od wymierzenia kary, stosując w zamian środek karny. Przesłanką tej decyzji jest uznanie, że sam środek karny wystarczy do osiągnięcia celów kary.

Pozbawienie praw publicznych oraz środki karne obejmujące zakaz (np. prowadzenia pojazdów) orzeka się na okres od roku,do 10 lat i obowiązują one od chwili uprawomocnienia się wyroku. Okres, na który je orzeczono, nie biegnie w czasie odbywania kary pozbawienia wolności.