ZAKRES OBOWIĄZYWANIA PRAWA KARNEGO

Chodzi tu o rozważenie kwestii, do jakich przestępstw, kiedy i gdzie oraz przez kogo popełnionych, odnoszą się przepisy polskiego prawa karnego. Czy odnoszą się tylko do przestępstw popełnionych na terenie Polski? Czy obywatel innego państwa, który popełnił przestępstwo w Polsce, może być sądzony w Polsce i na podstawie polskich przepisów? Czy Polak, który dopuścił się przestępstwa za granicą i został tam ukarany, może być sądzony powtórnie w kraju na podstawie polskiego prawa karnego?

Sprawa obowiązywania polskiego prawa karnego jest rozpatrywana na dwóch płaszczyznach: w czasie i w przestrzeni, na których może dochodzić do kolizji.

Obowiązywanie prawa karnego w czasie. Na podstawie przepisów ustawy karnej mogą być sądzone tylko te przestępstwa, które zostały popełnione w czasie jej obowiązywania. Nie można sądzić i skazać sprawcy za popełnienie czynu zabronionego przez ustawę przed jej wejściem w życie, ani po jej uchyleniu. Jest to zasada obowiązująca we wszystkich cywilizowanych państwach. Już francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. głosiła: „Prawo, które by karało za czyny popełnione przed wejściem jego w życie stanowiłoby tyranię, a jego wsteczna działalność byłaby zbrodnią”. Wsteczne działanie ustawy karnej, pozwalające na karanie za czyny, które w chwili popełnienia nie były zabronione, prowadzi do powstania w społeczeństwie nastroju lęku i niepewności, gdyż nikt nie wie, za co go w przyszłości może spotkać represja.

W polskim prawie karnym obowiązuje w tej mierze łacińska maksyma: lex retro non agit (ustawa nie działa wstecz). Rozciąganie działania ustawy karnej wstecz miewało w przeszłości miejsce jedynie w zupełnie wyjątkowych przypadkach. Tak na przykład rozciągnięto na przestępstwa popełnione w czasie wojny działanie dekretu z 31 sierpnia 1944 r.

– w czasie jego panowania.

Zasada lex retro non agit jest stosowana także przy zmianie przepisów. Jeśli sprawca popełnił czyn pod rządami starej ustawy, a sądzony jest już po wejściu w życie nowej, przewidującej surowszą karę za dany czyn, sąd wymierza karę według starych przepisów. Natomiast gdy nowa ustawa jest względniejsza dla sprawcy lub w ogóle popełnionego czynu nie uznaje za przestępstwo – sąd stosuje nową ustawę. Obowiązuje więc przyjęcie tego przepisu, który jest korzystniejszy dla oskarżonego.