Warunki w ustrojach współczesnych państw

Niezbyt odległa przeszłość dostarcza wymownych przykładów potwierdzających konieczność sprawowania skutecznej kontroli społecznej nad działalnością aparatu państwowego. Lekceważenie okazywane prawu przez organy państwa może zwrócić się przeciwko samemu państwu jak bumerang: demoralizuje liczne grupy społeczeństwa, uczy społeczeństwo lekceważenia prawa i władzy państwowej, zaszczepia mu nihilistyczny stosunek do wszelkich reguł postępowania wobec innych. Natomiast świadomość, że organy ppaństwowe działają w każdej sytuacji zgodnie z prawem, jest dla obywateli istotnym bodźcem, skłaniającym ich do przestrzegania obowiązujących przepisów .

Ustroje współczesnych państw stwarzają zazwyczaj warunki dla wprowadzenia pełnej praworządności. Warunki te nazywane są niekiedy – z pewną przesadą – materialnymi gwarancjami praworządności. Same warunki oczywiście niczego jeszcze nie gwarantują. Jest rzeczą aparatu państwowego odpowiednie ich wykorzystanie i stworzenie takiego systemu kontroli poszczególnych organów, by naruszanie prawa uczynić niemożliwym. System taki składa się z poszczególnych form społecznej kontroli. Formy te nazywamy formalnymi albo prawnymi gwarancjami praworządności. Najskuteczniejszym środkiem zapewnienia praworządności w działaniu administracji państwowej jest wprowadzenie sądownictwa administracyjnego, tzn. sądów rozstrzygających skargi obywateli na decyzje organów administracji państwowej i ustalających, czy są one zgodne z prawem i czy mieszczą się w ramach kompetencji danego organu.

Sprawą o nader istotnym znaczeniu jest także przestrzeganie prawa przez obywateli oraz różne organizacje społeczne. Jednakże nie należy to do omawianego zagadnienia praworządności. O jakimś państwie mówimy, że jest praworządne lub niepraworządne w zależności od tego, jak postępują organy państwowe. Natomiast stopień poszanowania prawa przez obywateli decyduje jedynie o ładzie i jest wykładnikiem stopnia świadomości prawnej społeczeństwa.