SĄDY SZCZEGÓLNE

Sądy szczególne są powołane do sądzenia określonych rodzajów spraw. W przeciwieństwie do sądów powszechnych, mających charakter uniwersalny, sądy szczególne są sądami specjalistycznymi i mają ściśle wytyczony zakres działania. Ilość spraw rozpatrywanych przez sądy szczególne jest w zestawieniu z działalnością sądów powszechnych niewielka.

Do sądów szczególnych należą obecnie jedynie sądy wojskowe. Sądy wojskowe sprawują wymiar sprawiedliwości w stosunku do osób wojskowych. Osoby cywilne podlegają sądom wojskowym tylko wyjątkowo, w sprawach o określone przestępstwa (np. szpiegostwo). Jurysdykcja sądów wojskowych obejmuje więc jedynie ograniczony krąg osób. Sądy wojskowe rozpatrują wyłącznie sprawy karne. Nadzór nad sądami wojskowymi sprawuje Sąd Najwyższy (Izba Wojskowa).

Zadaniem sądów administracyjnych jest kontrolowanie legalności decyzji organów administracji publicznej. Sądy administracyjne sprawują kontrolę działalności administracji publicznej (państwowej, samorządowej) przez kontrolowanie legalności decyzji organów administracyjnych. Do zadań sądów administracyjnych należy także rozstrzyganie większości sporów kompetencyjnych między tymi organami.

System sądów administracyjnych tworzą Naczelny Sąd Administracyjny oraz wojewódzkie sądy administracyjne. Naczelny Sąd Administracyjny sprawuje nadzór nad działalnością wojewódzkich sądów administracyjnych, a w szczególności rozpoznaje środki odwoławcze od orzeczeń tych sądów oraz podejmuje uchwały wyjaśniające zagadnienia prawne. Sędziów sądów administracyjnych powołuje Prezydent na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa.

Na czele Naczelnego Sądu Administracyjnego stoi prezes, powoływany przez Prezydenta spośród dwóch kandydatów przedstawionych przez zgromadzenie ogólne sędziów NSA. Prezydent powołuje także wiceprezesów. Naczelny Sąd Administracyjny dzieli się na trzy izby: 1) Izbę Finansową, 2) Izbę Gospodarczą, Izbę Ogólnoadministracyjną.

Przedmiotem kontroli sądu jest legalność decyzji administracyjnej, czyli jej zgodność z prawem. Sąd nie jest natomiast powołany do oceniania, czy decyzja jest merytorycznie trafna, rozumna, w danych warunkach najlepsza itd. Uchylenie decyzji przez sąd może nastąpić wtedy, gdy narusza ona wyraźny przepis prawa. Natomiast w granicach obowiązujących przepisów treść decyzji zależy od organu administracyjnego i sąd nie ma na nią wpływu.

Naczelny Sąd Administracyjny jest uprawniony również do badania w toku postępowania legalności aktów normatywnych, na których była oparta zaskarżona decyzja. Chodzi tu na przykład o to, czy rozporządzenie, na podstawie którego została wydana zaskarżona decyzja administracyjna, samo jest zgodne z ustawą, czy przy jego wydawaniu rząd albo minister nie naruszyli przepisów najwyższej rangi obowiązujących w państwie.

Jest to bardzo istotne uprawnienie Naczelnego Sądu Administracyjnego, stwarzające mu możliwość kontrolowania w pewnym stopniu prawotwórczej działalności rządu i innych naczelnych organów administracji państwowej. Formalna prawidłowość tej działalności i wydawanych w jej wyniku aktów normatywnych była niejednokrotnie kwestionowana. Naczelny Sąd Administracyjny nie został jednak wyposażony w prawo uznawania takich aktów normatywnych za nieważne. Stwierdzając ich niezgodność z ustawą lub konstytucją, sąd zwraca na to uwagę organowi, który wydał akt.