POJĘCIE WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI

Wymiar sprawiedliwości jest obok działalności ustawodawczej i wykonawczej trzecim podstawowym kierunkiem działalności państwa. Jego zadaniem jest rozstrzyganie sporów i konfliktów prawnych.

W życiu społeczeństwa nieuchronnie dochodzi do sporów. Są one najrozmaitszej natury. Różnią się przede wszystkim podmiotami (osobami, instytucjami), między którymi do nich dochodzi. Spór może powstać między Adamem i Piotrem, między przedsiębiorstwem państwowym i spółdzielnią, między organem finansowym i podatnikiem, między zakładem pracy i pracownikiem itd. Różne są także przedmioty sporów, tzn. dotyczą one różnych spraw. Przedmiotem sporu między prokuratorem i oskarżonym jest fakt popełnienia przestępstwa i wysokość kary. Zupełnie czego innego dotyczy proces o ustalenie ojcostwa i alimenty. Jeszcze inny jest przedmiot sporu między przedsiębiorstwem budowlanym a inwestorem o odszkodowanie.

Rozstrzyganie sporów i innych spraw poddanych ich właściwości, należy do sądów i trybunałów. Sądy i trybunały, zgodnie z konstytucją, są odrębną władzą, niezależną od innych władz (art. 173). Wydają one orzeczenia w imieniu państwa, stąd też tradycyjny zwrot, którym zaczyna się każdy wyrok: „W imieniu Rzeczypospolitej Polskiej”. Trybunały (Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu) są powołane do rozstrzygania spraw szczególnych, związanych z funkcjonowaniem państwa. Wymiar sprawiedliwości należy do sądów.

Na wymiar sprawiedliwości składa się przede wszystkim rozstrzyganie spraw cywilnych i spraw karnych. Sprawa karna powstaje w rezultacie popełnienia przestępstwa i jest sądzona w procesie karnym. W sprawie tej występuje oskarżyciel (najczęściej prokurator) i oskarżony, który może mieć obrońcę. Proces kończy się wyrokiem skazującym lub uniewinniającym, niekiedy umorzeniem postępowania. Przestępstwa o mniejszej społecznej szkodliwości ścigane są z tzw. oskarżenia prywatnego: oskarżycielem nie jest wówczas prokurator ani inny oskarżyciel publiczny, lecz osoba pokrzywdzona przestępstwem (oskarżyciel prywatny).

Sprawa cywilna dotyczy z reguły dóbr majątkowych, często też praw rodzinnych, pracowniczych i in. Najczęściej występuje w postaci sporu między dwiema osobami o określone dobra (zapłatę, wydanie rzeczy, wykonanie usługi, prawa autorskie, alimenty itd.) i toczy się w trybie procesu cywilnego. W procesie takim występuje powód (osoba, która żąda przysądzenia od przeciwnika pewnej kwoty, rzeczy, itp.) i pozwany. Każda ze stron może mieć pełnomocnika, którym jest najczęściej adwokat. Proces kończy się wyrokiem zasądzającym żądane świadczenia lub oddalającym – korzystnym dla pozwanego. Są także sprawy cywilne nieprocesowe, w których nie ma sporu, np. o uznanie osoby za zmarłą, o stwierdzenie nabycia praw do spadku i inne.

Wymierzanie sprawiedliwości odbywa się w ściśle określonych formach. Formy te są bardzo szczegółowo uregulowane przez prawo procesowe. Dwa akty prawne odgrywają tu rolę pierwszoplanową: kodeks postępowania karnego (k.p.k.) i kodeks postępowania cywilnego (k.p.c.).