Ryzyko nowatorstwa

Okolicznościami wyłączającymi odpowiedzialność karną są te wszystkie okoliczności, które powodują, że popełniony czyn przestępny nie pociąga za sobą wymierzenia sprawcy kary. Przyczyny tego są zróżnicowane.

W jednych przypadkach powodem jest psychiczny stan sprawcy, nie pozwalający mu pojąć znaczenia popełnianego czynu lub też uzasadnione przekonanie, iż dany postępek jest nieszkodliwy i słuszny. Wówczas popełnione czyny charakteryzują się pełną społeczną szkodliwością, ale ukaranie sprawców byłoby sprzeczne z podstawowymi zasadami sprawiedliwości, ze świadomością prawną społeczeństwa. Sprawcy nie ponoszą bowiem winy za swoje czyny.

W innych przypadkach sprawcy dopuszczają się czynu zabronionego jako przestępstwo i zagrożonego karą, ale okoliczności w jakich czyn zostaje popełniony są szczególne, nietypowe. One to właśnie powodują, że czyn – w innych warunkach społecznie niebezpieczny – przestaje być szkodliwy dla społeczeństwa, a niekiedy staje się wręcz pożądany. Wyłączenie społecznego niebezpieczeństwa czynu pociąga za sobą – w charakterze logicznego następstwa – zaniechanie przez państwo ukarania jego sprawcy. Tak więc okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną dzielą się na:

– okoliczności wyłączające winę,

– okoliczności wyłączające bezprawność czynu.

– niepoczytalność,

– błąd.

– obrona konieczna,

– stan wyższej konieczności,

– rozkaz przełożonego,

– zgoda pokrzywdzonego,

– działanie w granicach uprawnień lub obowiązku prawnego,

– ryzyko nowatorstwa.

Niepoczytalność

Niepoczytalność jest to określony stan psychiczny człowieka, polegający na tym, że nie rozpoznaje on znaczenia swoich czynów lub nie może kierować swoim postępowaniem.

Przyczyną niepoczytalności może być niedorozwój umysłowy, choroba psychiczna bądź inne zakłócenia czynności psychicznych, chociażby przejściowe. Z przytoczonej na wstępie istoty niepoczytalności wynika, że jest to albo choroba intelektu, albo choroba woli. W pierwszym przypadku człowiek nie rozpoznaje znaczenia swoich czynów, nie zdaje sobie sprawy, że są złe, zabronione. U większości ludzi chorych psychicznie lub niedorozwiniętych występuje ta właśnie forma niepoczytalności. W drugim przypadku, ze względu na zniesienie hamulców moralnych, człowiek dysponujący pełną świadomością nie może kierować swoim postępowaniem, nie może się oprzeć pewnym bodźcom, chociaż zdaje sobie w pełni sprawę, że popełnia czyn zabroniony.

Wina jest uwarunkowana prawidłowym funkcjonowaniem świadomości i woli sprawcy. Dlatego niepoczytalność, której istota polega na wadliwym działaniu świadomości lub woli, należy do okoliczności wyłączających winę. Uniemożliwia przypisanie sprawcy winy, czyli stwierdzenie, że popełnił on czyn w sposób zawiniony.

Zakłócenie prawidłowego działania psychiki może występować z różnym natężeniem, od lekkiego upośledzenia niektórych czynności psychicznych, aż do całkowitego wyłączenia świadomości i woli. Dlatego obok niepoczytalności wyróżnia się także ograniczoną poczytalność.

O ograniczonej poczytalności mówimy wtedy, gdy zdolność człowieka do rozpoznawania znaczenia czynów i kierowania postępowaniem nie jest całkowicie wyłączona, lecz tylko w znacznym stopniu ograniczona. Ograniczenie poczytalności nie wyłącza odpowiedzialności karnej człowieka, który w takim stanie dopuścił się przestępstwa, jednak sąd, biorąc je pod uwagę, może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

Z punktu widzenia karalności czynu nie jest istotne, czy sprawca jest poczytalny w czasie rozpoznawania sprawy, lecz jaki jest stan jego psychiki w momencie popełnienia przestępstwa. Stąd też nie podlega karze człowiek, który popełnił przestępstwo w stanie niepoczytalności, a sądzony był po wyzdrowieniu.

Przedstawione zasady oddziaływania niepoczytalności na odpowiedzialność karną doznają istotnego ograniczenia. Gdy sprawca wprawił się w stan nietrzeźwości lub odurzenia (np. upił się, zażył narkotyk lub podobnie działający środek) przewidując albo przzynajmniej mogąc przewidzieć, że pociągnie ono za sobą wyłączenie lub ograniczenie poczytalności – ponosi pełną odpowiedzialność karną. Dlatego sprawcy przestępstw popełnionych w stanie całkowitego upojenia alkoholowego nie są bynajmniej zwolnieni z kary, mimo iż mogą swoich czynów nawet nie pamiętać. Ogólnie można powiedzieć, że niepoczytalność nie zwalnia od odpowiedzialności, jeżeli została przez sprawcę zawiniona.